Piżmak jest gryzoniem wielkości szczura, o krępym, niezgrabnym tułowiu. Futro piżmaka jest gęste, lśniące, u poszczególnych osobników może mieć różne odcienie barwy brunatnej. Zwykle na grzbiecie jest ciemne, przechodzi w jaśniejsze na bokach i szarobrązowe na podbrzuszu. Warstwa puchowa jest srebrzystoszara. Samica ma 6 sutek piersiowych i 4 brzuszne a samce mają na brzuchu gruczoł o parzystej budowie, wydzielający w okresie rui substancję o zapachu piżma.

Palce tylnych kończyn mają po bokach kępki włosów ułatwiające poruszanie się w wodzie i są zakończone długimi, od spodu wklęsłymi pazurkami, barwy od jasnożółtej do ciemnobrunatnej. Ogon jest długi, bocznie spłaszczony, sierpowato wygięty ku dołowi, pokryty rogowymi łuskami, z pomiędzy których wyrastają włosy czuciowe. Ułatwia on piżmakowi pływanie.

Oczy są małe, czarne, wysoko osadzone. Pysk tępy z kilkoma rzędami włosów czuciowych (wibrysów) na wargach. Rozdwojona górna warga umożliwia zamykanie otworu gębowego fałdami skórnymi. Fałdy skórne przed zanurzeniem piżmaka zamykają również nozdrza i uszy. Ciało piżmaków osiąga długość do 45 cm, ogon do 28 cm, ciężar największych osobników przekracza 2 kg.

Ssak ten do 1905 r. występował tylko w Ameryce Północnej. W 1905 r. został osiedlony w Czechach (koło Pragi), a w późniejszych latach w Finlandii, ZSRR, Francji i Anglii. W 1905 roku w Czechach, w rejonie Pragi, dwa samce i trzy samice piżmaka wydostały się na wolność - w ciągu następnych lat ich potomstwo zasięgiem występowania objęło całą Europę. Na terytorium Polski przedostał się z Czechosłowacji w 1924 r. i do 1958 r. zasiedlił cały kraj. Proces zasiedlania przyspieszony został przez ucieczki zwierząt z rozbitych w czasie działań wojennych ferm hodowlanych.

Piżmak jest zwierzęciem ziemnowodnym, żyje w przybrzeżnej strefie zbiorników i cieków wodnych. Występuje w strumieniach górskich, rzekach i rzeczkach, rowach melioracyjnych, bagienkach śródpolnych, wyrobiskach torfu, stawach rybnych i jeziorach. Nie wymaga zbyt wielkiej głębokości wód, potrafi przezimować nawet na bagienkach, których głębokość nie przekracza 0,5 m.

fot. Paweł Kowalski

Piżmaki żyją w systemie kopanych przez siebie nor w skarpach brzegowych. Nory składają się z korytarzy i komór. Komory gniazdowe mają wyjścia pod wodę i na powierzchnię gruntu. Jesienią piżmaki budują także z roślin przybrzeżnych i mułu chatki dochodzące do wysokości 1 m. Piżmak toleruje również znaczne zanieczyszczenie wody. Krótko mówiąc jest przystosowany do współczesnego zatrutego środowiska ziemnowodnego.

Dla piżmaka praktycznie nie istnieje problem zasobności siedliska w żer. Pobiera prawie wszystkie rośliny wodne, z których wykorzystuje zarówno korzenie, łodygi, jak i owoce oraz kwiaty. Na brzegu żeruje na trawach i ziołach przybrzeżnych, a także na wszystkich uprawach rolnych. Chętnie ogryza korę, liście i pączki wierzb. Zjada też spadłe w sadach owoce. Do tej specyficznej jarskiej diety dochodzi pokarm zwierzęcy. W niektórych siedliskach nie gardzi bezkręgowcami. Stwierdzono, że zjada raki, ślimaki, małże a niekiedy padlinę.

Przemiana materii u piżmaka jest imponująca choć nie rekordowa w przyrodzie. Dziennie zjada on pokarm, którego waga osiąga do 1/4 masy ciała piżmka. Na okres zimy nie robi zapasów. Wystarczają mu korzenie i kłącza roślin wygrzebywanych w mule dennym i brzegach zbiorników wodnych.

Sezon rozrodu w zależności od warunków klimatycznych zaczyna się w marcu lub kwietniu, a kończy we wrześniu. W warunkach europejskich piżmaki dają w ciągu roku 3 mioty. W gniazdach panuje wówczas lekki ścisk, gdyż samice z pierwszego miotu rodzą po raz pierwszy jeszcze jesienią tego samego roku.

Ciąża trwa około 25 dni a miot liczy od 2 do 14 nagich i ślepych młodych. Młode piżmaki zaczynają widzieć po 10-13 dniach; po 3 tygodniach usiłują wychodzić z gniazda, jednocześnie próbując jeść zielony pokarm. Samica karmi je przez 4 tygodnie i po tym też czasie młode opuszczają gniazdo. Młode piżmaki rosną bardzo szybko. Po odstawieniu od matki ważą około 110 g a w wieku 4 miesięcy, kiedy uzyskują już okrywę włosową typową dla dorosłych, około 500 g.

Jak wspomniałem, piżmaki żyją rodzinami. Młode z 3 kolejnych miotów pozostają w rodzinnych norach i usamodzielniają się stopniowo. Nie zawsze wyprowadzają się z rejonu urodzenia.

Prawdopodobnie samce strzegą terytorium rodzinnego i często widoczne są na ich skórze ślady walk. W sezonie rozrodczym mają rozwinięte i wypełnione piżmem przyodbytowe organy prepucjalne, tzw. worki strojowe. Wydzielina tych organów służy do znakowania terytorium.

fot. Paweł Kowalski

Piżmaki pływają doskonale i szybko. Nurkują wytrwale i mogą spędzić pod wodą około 10 min. Kiedy płyną spokojnie po powierzchni wody, środkowa część sierpowatego ogona wystaje ponad wodę, po czym można je odróżnić od bobra, nutrii i wydry.

Wiosną od lutego do maja i jesienią od września do listopada ma miejsce szczególna aktywność piżmaków, połączona z intensywnymi wędrówkami. Mogą się one przemieszczać aż do 150 km w dół rzek. W czasie wędrówek i jesiennej budowy domków są aktywne również w dzień, na ogół jednak pędzą nocny tryb życia.

Wysokiej dynamice rozrodu gatunku towarzyszy równie wysoka śmiertelność, w wyniku której zasiedlenie areału piżmaków w Polsce nie jest zbyt wysokie i dodatkowo jest znacznie zróżnicowane. W wielu rejonach Polski często bywa on tępiony ze względu na szkody, jakie czyni w groblach i wałach przeciwpowodziowych, kopiąc w nich nory. Przy nadmiernym występowaniu może też czynić szkody w uprawach polowych i warzywniczych. Poza obszarem zagospodarowanych stawów rybnych, nie wchodzących w skład rezerwatów, jest zwierzęciem łownym z okresem ochronnym.

Oprócz człowieka piżmak ma wielu naturalnych wrogów redukujących znacznie jego populację. Należą do nich tchórz, lis, jenot, wydra, norka, duże ptaki drapieżne a także duże szczupaki. Do najgroźniejszych chorób, mogących mieć wpływ na stan populacji, należy tularemia, nasilająca się w okresach suszy i spadku poziomu wód. Choroba ta może być przenoszona także na ludzi. Znaczne redukcje populacji piżmaka powodują także wiosenne gwałtowne przybory wód, zatapiające mioty w przybrzeżnych norach.

Piżmak zajmuje poczesne miejsce u myśliwych i jest dla nich zwierzęciem dostarczającym wielu cennych elementów. Oprócz wartościowych skór z mięsa piżmaka wyrabia się pasztety. Worki strojowe z piżmem wykorzystywane są w przemyśle perfumeryjnym. Nawet z pięknie wybarwionych siekaczy robi się naszyjniki, brosze i inną galanterię.

I na tym zakończę, Nie zamieszczę tu instruktażu opisującego skuteczne polowanie na piżmaki. Więc jeżeli ktoś chce futerko dla żony, to proszę udać się do sklepu.

Docio